İnteraktif Okuma

Bu bölümde, fihrist çeşitlerini -Kuran'ı Kerim'i göz önünde bulundurarak- açıklamaya çalışacağız.

Burada tanıttığımız eserlerin fihrist türü, genelde kelime ve konu fihristi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu her iki fihrist çeşidi de iki açıdan ele alınabilir. Zira hem orijinal metnin, hem de bu metnin başka dillerdeki çevirilerinde bu iki fihrist türü yaygın bir şekilde görülmektedir. Bir orijinal kelimenin fihristi yapıldığı gibi, bu kelimenin başka dildeki karşılığı olan bir kelimenin de fihristi yapılmaktadır. Aynı şekilde orijinal bir terkibin veya bir konunun da iki biçimde fihristi sergilenebilmektedir. Bunlar bazan motamot uygulanamayabilir. Fakat genel olarak iki biçimde birbirine yakın fihristler hazırlamak mümkündür.

Fihristlerin geleceği ile alakalı bölümde daha geniş bir şekilde ele alacağımız gibi, fihrist çeşitleri bu iki alanda daha başka hareket noktalarından yola çıkılarak derinleştirilebilir ve geliştirilebilir. Bundan başka yeni fihrist türleri de gündeme gelecektir. Bu konudaki düşünce ve önerilerimizi kısmen bu maddelerde okuyabileceğiniz gibi ilgili bölümden de detaylıca öğrenebilirsiniz.
 

2.1.- Karma (Çoğul Birimler) İndeksler
 

Karma indeksler belirli bir odak noktadan hareketle yapılan fihristler değil, farklı farklı kategorilerden oluşan fihrist çeşididir. Çok yönlü ve 'karışık' indekslerdir. Düzensizlik anlamında karışıklık değil, farklı birimlerin bir arada tutulmasıyla oluşan karışıklık sözkonusu. Bu karışıklık başka 'karmaşıklığı' da beraberinde getiriyor tabi. Fihristin belirsizliği artmaktadır ve arama işi güçleşmektedir. Mesela alfabetik bir düzen sağlanabildiği halde, kelime ve konular birbirine katıldığı ve karıştırıldığı için belirli bir düzensizlik ve belirsizlik gündeme gelmektedir.
 

2.1.1.- Konu ve Kelime Fihristleri
 

Karma indekslere örnek oluşturan bir fihrist türü, kelime ve konu indeksidir. Bu fihrist çeşidinde kelime ve konular belirli dizin içerisinde beraber yer alırlar. Bu karma fihristin boyutu dar tutulduğu takdirde kullanıma elverişli olabilmesi düşünülebilir, fakat hacmi yükselen konularda böyle bir fihristin pek kullanışlı olacağını sanmıyorum. Arama ve tarama işleri kolaylaştırılmış olmaz, bilakis zorlaştırılmış olur. Bir kelime ararken yersiz yere araya giren konuları da gözden geçirmiş olacaksınız ve böylece gereksiz yere vakit kaybedeceksiniz.

Binaenaleyh, geniş çapta yapılan karma bir indeks, gereğinden fazla zaman kaybı getirecek ve aramada sağlanması gereken kolaylık yerini zorluğa bırakacaktır. Karmaşık bir yapı olduğu için, neyin ne olduğu da net olarak seçilemeyecektir. Bu nedenlerle kelime ve terkiplerin bir arada listelenmesi pek kullanışlı bir fihrist türü değil kanımca.
 

2.1.1.1.- Terkip Fihristleri
 

Konuları değişik kategorilere de ayırmak mümkün. Mesela bir konu sadece terkiplerle oluşturulmuş olabilir. Örneğin; "7 gök" bir terkiptir ve Kuran'da 7 yerde geçer. Beş yerde "seb'a semavat" biçiminde ve iki yerde de "es-semavatus seb'ı(u)" şeklinde geçmektedir.Terkipten oluşan bu konu, " 7 gök " konusudur ve karma indeks içerisinde bulunabilir. Konu içinde konuların karması denebilir.

Birbirine yakın veya sinonim terkiplerin de fihristi yapılabilir.
 

2.1.1.2.- Tekrarlanan Konuların Fihristleri
 

Kuran'da yer yer konular bazan tekrar edilir. Bu tekrarlar aynı olayın farklı anlatımları olabileceği gibi, aynı olayı aynı ifadelerle değişik bölümlerde bir kaç kez de görebiliriz. Bu tekrarlanan konuların da böylece iki türlü fihristi yapılabilir. Kuran'da Musa'nın hayatına bakılırsa aynı olaylar farklı açılardan anlatılmakta ve bazan aynı ifadeler yer almaktadır. Aynı ifadelerin birkaç kez geçtiği yerler de vardır. Mesela Rahman suresinde "Şu halde Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ? " ayeti aynı sure içinde tam 31 kez zikredilir. Bu ifade Kuran'ın başka yerinde de böyle motamot olarak geçmez. Fakat benzeri anlatımlar geçer. [1]

Bu tekrarlanan konuların fihristi iki türlü yapılırsa daha kullanışlı olur. Hem aynen tekrarlanan ifadelerin, hem de benzeri anlatımların fihristleri araştırmanlara yeni açılımlar sağlayacaktır. Her iki türün bir arada tutulması ise yine bir karma indeksin farklı bir boyutu olur.
 

2.1.1.3.- Kıssa Fihristleri
 

Konular bir de bu açıdan tasnif edilerek indekslenebilir. Kuran'da bir çok kıssalar (hikaye) yer almaktadır. Özellikle Allah elçilerinin kıssaları önemli bir yer tutmaktadır. Fihristlerden, Allah elçileriyle ilgili kıssaları incelemek isteyenler, tüm konu fihristini gözden geçirmeden fihristin "kıssalar" referansına bakarak, oradan da "Allah elçileri"nin kıssasına ulaşabilmelidir. Hatta bunun altında aradığı belirli Allah elçinin kıssasını da kolayca bulabilmelidir. Bu işlemin boyutları derinleştirilebilir ve farklı farklı yöntemler geliştirilebilir. Bu kıssa fihristi de karma fihrist boyutuna girer.
 

2.2.- Elementar (Tekil Birimler) İndeksler
 

Kuran'da geçen her birimin, her atomik elementin fihristi ayrı ayrı yapıldığı takdirde buna elementar indeks diyebiliriz. Harf bir birim, kelime bir birim. Sure bir element, ayet bir element. Kuran'da ne kadar birim var ise bunların fihristi yapılabilmelidir. Şimdi bu birimleri kısaca görelim ve fihrist boyutunu inceleyelim.
 

2.2.0.- Sure ve Ayet Fihristleri
 

Sure ve ayetlerin fihristi hemen hemen her Kuran'da ve mealde yer alan vazgeçilmez birer birimdir. En geniş biçimiyle bu iki birimin fihristi şu formda verilebilir.

Sure No, Nüzul No, Sure Adı, Alternatif Isimleri, Mekki-Medeni, Mukattalı- Mukattasız, Toplam Ayet Sayısı, Sayfa No, Cüz No ve Hizb No biçiminde bir fihrist düşünülebilir. Hatta sureler alfabetik sıra yanısıra başlangıç kelimelerine göre de dizilebilir. Ayrıca en çok ayetli sureden en aza doğru bir dizin de yapılabilir. Imkanlar oldukça fazla. Bilgisayarla bunların her bir çeşidini, bir kısmını ve hepsini bir arada gerçekleştirmek ve kolayca bir fihristten diğerine geçmek mümkün kılınabilmektedir. Diğer birimler için de aynı şey sözkonusu edilebilir.
 

2.2.1.- Kelime Fihristleri
 

Kuran'da ayetlerin yapıtaşlarını harfler oluşturmakta ve bir anlam ifade eden dizinlerden kelimeler meydana gelmektedir. Bu birimin de fihristi genel bir çerçevede yapılmaktadır, fakat bu birimi kendi içinde farklı biçimlerde (kelime çeşitlerine ayırarak yani) indekslemek mümkün.
 

2.2.1.1.- İsim Fihristleri
 

Kuran'da kelime çeşitlerinden olan isimler oldukça fazla zikredilmektedir. Burada cins isimler kastedilmektedir. Eşya isimlerinin fihristi karma indeks biçiminde yapılabileceği gibi ayrı ayrı biçimde de yapılabilir. Bu isimleri konu biçiminde de ele almak mümkün. Mesela insan kelimesinin fihristiyle beraber insana ait ilgili isimler de verilebilir. Kulak, göz ve kalb buna bir örnektir. Kelime ve konu fihristi içiçe olmuş oluyor bu durumda ve karma indeks çeşidini oluşturuyor.
 

2.2.1.2.- Özel İsim Fihristleri
 

Başta Kuran'ı bize indiren yüce Rabbimizin adı önemli bir yer işgal ediyor. Bundan başka Allah rasullerinin bir kısmının adı, salih ve mücrim insanların adları ve daha başka özel isimler geçmektedir. Bu isimlerin indeksi karma indeks biçiminde yapılabileceği gibi kendi özelliklerine göre de ayrı ayrı fihrist şeklinde gerçekleştirilebilir. Yukarıdaki misale benzer şey burada da sözkonusu edilebilir.
 

2.2.1.3.- Fiil Fihristleri
 

Kuran'da hem Allah'ın, hem de insanların fiilleri yer alır (başka varlıkların da tabi). Genel bir fiil fihristinin yanısıra ayrı kategorilerde fiiller indekslenebilir. Mesela Allah'ın eylemleri ayrı, kullarının amelleri ayrı listelenebilir. Sonra kullarından mümin olanların, kafir olanların ve münafık olanların da fiilleri ayrı ayrı tutulabilir. Sonra bu fiilleri daha değişik açılardan ele alarak farklı fihrist boyutları sergilenebilir.
 

2.2.1.4.- Sıfat Fihristleri
 

Kelime çeşitlerinden sıfat da Kuran'da çokca kullanılan bir tür. Isimlere ve fiillere özellik atfedilen bu kelimeleri de genel bir fihristle sunmanın yanısıra özel kategorilerde de indekslemek mümkün. Mesela birbirine zıd sıfatların indeksi bir arada yapılabilir. "Iyi ve kötü", "zalim ve adil", "az ve çok" gibi sıfatlar buna örnek olabilir. Isimlere atfedilen sıfatlarla fiillere atfedilen sıfatlar da ayrı ayrı indeks konusu yapılabilir. Bunlar da kendi içlerinde şüphesiz farklı kategorilerde ele alınarak çok boyutlu fihristler, hem karma ve hem de elementar indeksler olarak gerçekleştirilebilir.
 

2.2.1.5.- Zarf, Edat, Bağlaç Fihristleri
 

Kendi başına pek anlam ifade etmeyen ve yardımcı anlamlar taşıyan kelime çeşitlerinin de fihristi yapılabilmelidir. Arapça'daki harf-i cerler bu kategoriye girer. "Ma", "fi", "bi" ve benzeri kelimeler bu harf-i cerlere örnektir. Genel ve özel fihristlerini vermek mümkün.
 

2.2.1.6.- Özel Kelimeler ve Diğer Fihristler
 

Buraya kadarki kelime çeşitlerine girmeyen özel ve diğer kelimeleri de fihristlemek mümkün. Burada bütün kelime çeşitlerine veya gramer formlarına değinecek değiliz. Fakat buna örnek olarak zamirler verilebilir.

Ayrıca özel kelime olarak Kuran'da Arapça kökenli olmayan, fakat Arapça'ya kazandırılmış Kuran-i kelimelerin özel bir fihristi de sunulabilir. Bunlar kendi aralarında tekrar köken olarak ayrı ayrı indekslenebilir. Imkanlar oldukça fazla. Olayı boyutlandırabilirsiniz.
 

2.2.2.- Harf Fihristleri
 

Ayetlerin yapıtaşlarını oluşturan harflerin de fihristi tutulabilir. Kuran'da hangi harf ne kadar geçmektedir, en çok geçen harf ile en az geçen harfler hangileridir gibi indeksler hazırlanabilir.

Ayrıca harfleri farklı kategorilerde de ele alabiliriz. Arapça'da harfler iki gruba ayrılır. Farklı kategorilere de ayrılmaktadır. Biz burada sadece iki gruba ve bir farklı kategoriye örnek vereceğiz.
 

2.2.2.1.- Şemsi-Kameri Harfler Fihristi
 

Kuran'daki tüm harflerden Şemsi olanlarının bir fihristi verilebilir. Sureler ve ayetler baz alınarak da Şemsi harfler tesbit edilebilir. Bunların sayısal istatikleri de verilebilir.

Şemsi harflerin yanısıra Arapça'daki alfabenin diğer yarısı da Kameri harfleri oluşturmaktadır. Şemsi harfler için yapılan izahın aynısı bu harfler için de geçerlidir.
 

2.2.2.2.- Mukatta Harfler Fihristi
 

Mukatta Harfleri (Hece Harfleri), Kuran'da 14 harfle, 14 kombinezonla tam 29 surenin başında yer almakta ve kimi yerde birleşik kimi yerde de müstakil bir ayet biçiminde geçmektedirler. Bunların da fihristleri tutulabilir.

Kendi aralarında kategorize edilerek farklı boyutlarda indeksler de oluşturulabilir.

Bazı kombinezonlar tekrarlanıyor, bazıları tekil olarak geliyor. Burada da boyutları çoğaltmak mümkün.
 

2.2.3.- Hareke ve Noktalama Fihristleri
 

Belki gereksiz gibi gelebilir, fakat Kuran'daki harflerin hareke ve noktalama işaretlerinin de fihristi yapılabilir. Bütün işaretlerin yerlerini gösteren ve kaç yerde üstün, esre ve ötrenin yer aldığı, kaç yerde tenvin, cezm ve şeddenin geçtiği gibi meseleler de indekslenebilir.

Buna tecvid kurallarının boyutunu da ekleyebilirsiniz.
 

2.3.- Matematiksel İndeksler
 

Kuran'daki birimleri matematik açıdan indekslemek de mümkün. Mesela tek geçen kelimelerin, çift geçen kelimelerin ve devamla n sayıda geçen kelimelerin fihristi yapılabilir. Bu istatiki bilgiler için yararlı olabilir. Sadece kelimelerin değil, harflerin de kaç kez geçtiği, hangi harfin nerede geçtiği veya geçmediği gibi konular da incelenebilir ve buna benzer matematik ağırlıklı indeksler de yapılabilir.
 

2.3.1.- Kelimelerin Sayısal Fihristleri
 

Matematik olarak Kuran'da geçen kelimelerin sayısı tesbit edilerek bunların fihristi tutulabileceği gibi hangi kelimenin kaç defa geçtiklerini gösteren indeks de yapılabilir. Ayrıca sayı baz alınarak mesela 2 defa geçen kelimeler bir yerde listelenebilir. Indeks çeşitlerinin kombinezonu da yapılarak farklı boyutlarda fihristler meydana getirmek pekala mümkün.
 

2.3.2.- Terkiplerin Sayısal Fihristleri
 

Yukarıda zikredilen hususların aynısı terkipler için de düşünülebilir. Burada da çeşitli boyutlarda fihristler hazırlanabilir.
 

2.3.3.- Çeşitli Sayısal Fihristler
 

Istatiki açıdan olsun veya başka açılardan olsun çeşitli sayısal fihristler de oluşturmak imkan dahilinde gözükmektedir. Kuran'da bazı rakamlar da geçmektedir. Bu geçen rakamların mesela bir fihristi verilebilir. Bununla beraber terkip şeklinde bağlantılı sayıların fihristi de sunulabilir. Buna örnek olarak "40 gün " verilebilir.
 

2.4.- Farklı Kategorik İndeksler
 

Fihristleri farklı kategorilerden hareketle de gerçekleştirmek mümkün. Yukarıda aktarılan fihrist türleri de farklı kategorilerden birine girmektedir. Bunların dışında birkaç başka örnekle bu çeşit indeksi de kısaca izah etmiş olalım.

Belirli bir odak noktasından hareket ederek baz alınan birim veya kombinezona göre yapılan fihristler bu tür indeks çeşidine girer.
 

2.4.1.- Mekki-Medeni Fihristleri
 

Hareket noktamız surelerin ve ayetlerin mekki veya medeni olanlarını indekslemek. Bu kategoriye göre sadece sure ve ayetlerin fihristini sunabiliriz.
 

2.4.2.- Muhkem-Müteşabih Fihristleri
 

Kuran ayetleri muhkem ve müteşabih (3:7) olmak üzere iki gruba ayrılıyor. Muhkem ve müteşabih ayetlerin fihristleri de belirli bir kategoriden hareketle yapılan indeks kısmına girer. Örnekleri çoğaltabilirsiniz.

[1] 53:55